دوستی ناديده، در ذيلِ نوشته‌ی پيشين، انتقادی رُک کرد بر جمله‌ای که من پای پيوندی به گزارشی از سخنرانی مصطفا ملکيان درباره‌ی «شرايط اصلاح» نوشته بودم: «در اين سال‌ها هرچه از آقای ملکيان خوانده‌ام، بيشتر تأسف مرا برانگيخته است. آن وسواس بيمارگونه در خواندن و نوشتن و به ويژه دسته‌بندی‌های مصنوعی هرچيز، حاصل درخشانی نداشته است. راست‌اش آقای ملکيان خيلی نااميدکننده شده است». در يکی دو نوشته‌ی کوتاه کوشيدم مراد خود را برای او شرح دهم که، سرانجام و به ظاهر، قانع نشد. وعده دادم اگر اين بار نوشته‌ای از آقای ملکيان خواندم، آن را بسنجم و در مقام نمونه‌ای برای مدعای خود درباره‌ی شيوه و سبکِ انديشيدن او بياورم. روشن است که فصلی ديگر بايد نوشت در بيان فضايل و مکارم آقای ملکيان و اثرهای مثبتی که اين‌جا و آن‌جا نهاده؛ به ويژه در سال‌های قحط.

راست‌اش مدت‌هاست که نوشته‌های آقای ملکيان را دنبال نمی‌کنم و اگر گاه‌گاهی چشم‌ام می‌خورد و درنگ می‌کند از سر کنج‌کاوی است که در ميهنِ عزیزی که دست‌ام از آن کوتاه است چه خبر است و آيا بعد از شهادت امام رضا هنوز اتفاق تازه‌ای در آن افتاده است يا نه. امشب هم از صدقه‌سر هفتان به اين مطلب راه يافتم و گرچه خسته‌ی خسته‌ام، گفتم بنويسم که اگر به فردا بيفکنم هرگز نخواهم نوشت.

مصطفا ملکيان در «اصلاح‌گری در دين به چه معناست؟» به عادت معروف خود، «تقسيم‌بندی» ويژه‌ای کرده از دين: دين يک، دين دو و دين سه. دين يک، متون مقدس، دين دو، شروح متون مقدس و دين سه عمل مومنان است.

روشن است که اين تقسيم‌بندی، به رغم ظاهر منطقی و «آناليتيک»‌اش سراسر بی‌معنی و گمراه‌کننده است. اگر به بخش «اصلاحات» در هر بخش بنگريم، سستی و کاستی اين تقسيم‌بندی و حتا با اجازه‌ی آن دوست گرامی، ناعلمی بودنِ آن، را بهتر درمی‌يابيم. آقای ملکيان می‌گويد در دين يک، دو گونه اصلاح می‌شود کرد: يکی پرسش از تقدس آن متون و، به واقع، نقد تصور و تلقی ما از صاحبان آن متون، پيامبر يا امام است و ديگری پرسش از سند و اصالت متن که از نظر آقای ملکيان «نقد تاريخیِ متن» نام دارد.

در اصلاحِ دين دو، هم دو گونه می‌شود پيش رفت؛ يکی اين‌که بپرسيم مفسران و شارحانِ دين تلقی درستی از متون مقدس داشته‌اند يا تعارض ميان متون مقدس و حکم آشکار عقل چگونه حل‌شدنی است؟ و دوم نقد پيش‌فرض‌های علمی، تاريخی و زبانی مفسران و شارحان دين.

تقسيم‌بندی ايشان به اين دليل سست است که چهارگونه اصلاح در دو دين، همه به يک‌جا برمی‌گردند و آن نقد تصوراتِ قدما (به مفهوم اعم که حتا قدمای معاصر را هم دربرمی‌گيرد) از دين است. پرسش از تقدس متون، پرسش از پيش‌فرض‌های عالمان مسلمان در خواندن متون مقدس است و پرسش از سند و اصالت متن هم باز پرسش از پيش‌فرض‌های عالمان مسلمان است. بنابراين، فرقی ميان «اصلاح» دين يک و دو نيست. هر دو، پيش‌فرض‌های پيشينيان را هدف می‌گيرند و نه چيز ديگر را. چه فرق بنيادی ميان اين چهار شقِ ساخته‌گی (که ساخته‌گی بودن‌اش مهم نيست؛ بی‌سود و معنابودن‌اش اهميت دارد) هست؟
برگرديم به اصلِ تمايز نهادن ميان دين يک و دين دو. از نظر آقای ملکيان دين يک، متون مقدس‌اند و دينِ دو، انگاره‌ها و برداشت‌های مفسران. اساساً چنين تمايزی ناراست است. متونِ مقدس‌، متونی مقدس‌اند، درست به اين دليل که کسانی در مقام مومنانِ مفسر، اين متون را مقدس می‌انگارند. نه «متن» بودن يک متن در ذاتِ او نهفته است و نه مقدس بودن‌اش. در هرمنوتيک مدرن، دامنه‌ی متن گسترده می‌شود. نشانه‌شناسی، بسياری از چيزهايی را که ديرزمانی نشانه به شمار نمی‌رفتند، معنادار می‌کند. در دوران مدرن، بسياری از «نامتن»‌های سنتی، متن می‌شوند. متن شدن يک متن، امری طبيعی و خودبه‌خودی نيست. زنجيره‌ای از مناسباتِ قدرت و «رژيم حقيقت» در درون پاردايم معرفتی و زبانی خاص است که پديده‌ای را «متن» می‌کند. به همين ترتيب، مقدس شدن متن نيز امری طبيعی و عينی نيست؛ محصول شرح و تفسير شارحان و مفسران و برخاسته از شبکه‌ی ويژه‌ی قدرت است. برای نمونه، بحث بر سر تحريف، يا بحث‌های رجالی، کاوش در دامنه‌ی مقدس بودن و متن بودنِ «متنِ مقدس» است. در حقيقت فرض تحريف و ديگر فروض موجود در علوم القرآن قديم و نيز مبانی رجالی تعيين می‌کنند دامنه‌ی متن مقدس تا کجاست و اساساً دامنه‌ی متن تا کجا. از همين روست که در نگرش انتقادی – انسان‌شنختی- هرمنوتيک، تمام «نامتن‌»ها و آن‌چه عالمان علوم القرآن يا رجال بريده و دورانداخته‌اند اهميت پيدا می‌کند و ارزش پژوهش و سنجش و تأويل می‌يابد. از اين گذشته، مفهوم «مقدس» خود تاريخی است و از دينی به دينِ ديگر و از عصری به عصری ديگر تفاوت دارد. پس دين يک هيچ فرقی با دين دو ندارد. بنابراين، نارواست اگر بگوييم «فقط دين يک است که هر دين‌دار بايد از آن جهت که دين‌دار است آن را قبول داشته باشد و من هيچ وظيفه‌ای برای دفاع از دين دو و سه ندارم». دين يک، به اندازه‌ی دين دو و سه، بشری، تاريخی و مناقشه‌پذير است و عملاً عالمان قديم هم در مبنا و گستره‌ی آن مناقشه و مداقه کرده‌اند. يکی از نزاع‌های مهم فرقه‌ها و نيز درون‌فرقه‌ای بر سر همين مسأله بوده است؛ از جمله مجادله بر سر «مخلوق بودن قرآن» يا «تحريف».

از اين گذشته هيچ فرقی ميان دين سه با دو دين اول نيز نيست. تفسير، کنشی سراسر ذهنی و گسسته از ديگر کنش‌ها و موقعيتِ عينی – تاريخی مفسر نيست. تلقی آقای ملکيان از تفسير چندان فرقی با برداشت شيخ طبرسی از آن ندارد.

تقسيم‌بندی‌های ديگری نيز در گفته‌ی آقای ملکيان هست که از اين کژتاب‌تر و بی‌معناتر است. در اصلاح‌گری دين سه، آمده است «فرد دين‌دار به چهار شکل ارتباط برقرار می‌کند» (کذا! احتمالاً مراد اين است که «با چهار چيز» ارتباط برقرار می‌کند): رابطه‌ی هر فرد با خود، رابطه‌ی هر فرد با ديگران، رابطه‌ی هر فرد با جهان و رابطه‌ی هر فرد با خدا. حالا اگر کسی بگويد چرا رابطه‌ی انسان با حيوان در اين چهار دسته نيست، لابد جواب اين است که حيوان در ضمن جهان است؛ ادعايی که بسياری از فيلسوفان از جمله دريدا قبول ندارند. يا کسی بپرسد که رابطه‌ی انسان با هستی چه شد؟ يا روابط ديگری که با مقوله‌های ديگر می‌توان فرض کرد، لابد جوابی خواهد يافت. ولی خب، اين مهم نيست.

در رابطه‌ی هر فرد با خود، چهار مورد هست که نياز به اصلاح دارد (چرا چهارتا؟) يکی احساس بی‌ارزشی فرد، دوم خودمحدودسازی، سوم خودشيفته‌گی و چهارم روحيه‌ی تقليد و تعبد. آيا واقعاً اين چهار تا يکی نيستند؟ چه فرق اساسی و محصلی ميان آن‌ها هست؟ و چرا اين عارضه‌ها تنها گريبان دين‌دارها را بگيرد؟ آيا دين‌دارها در ارتباط با خود دچار عارضه‌های «واجب‌الاصلاحِ» ديگری نمی‌شوند؟

در رابطه با ديگران، ناراستی‌ها سه دسته‌اند: پيش‌داوری، برخورد تبعيض‌آميز و عدم مدارا. آيا واقعاً همين سه تاست و نه بيشتر؟ اين‌ اوصاف آن‌قدر کلی‌اند که بی‌معنايند. مثلاً آدمی مگر می‌تواند در برابر خود، ديگری، جهان يا خدا فارغ از پيش‌داوری باشد؟

در رابطه‌ی فرد با جهان ناراستی‌ها دو دسته‌اند: تعصب و التقاط‌گرايی يا ساده‌انگاری. اولاً «التقاط» مفهومی به شدت مبهم و ناعلمی (نادقيق و غير آناليتيک) است. ثانياً تعصب در رابطه‌ی فرد با جهان چه معنی دارد؟ و ثالثاً چرا در رابطه‌ی فرد با ديگران، تعصب، ناراستی نيست؟ آدم نمی‌تواند در رابطه با خودش تعصب داشته باشد؟

در رابطه‌ی فرد با خدا ناراستی‌ها چهار دسته‌اند: تصورات ناصواب درباره‌ی خدا، عقلانی‌سازی بيش از حد دين، تکه‌تکه‌سازی دين، آخرت‌گرايی و تحجر. اولاً هيچ کدام اين‌ها، ظاهراً، نبايد در قلمرو دين سه – يعنی «تحقق خارجی دين يک و دين دو، و مجموعه‌ی «افعالِ» پيروان دين – باشند؛ زيرا هر چهار مورد، بنابه تصور آقای ملکيان از «فعل»، فعل نيستند و، همه، شرح و تفسير و برداشت مفسران‌اند و مربوط به «ذهن»‌اند. ثانياً «تصورات ناصواب درباره‌ی خدا» چگونه تصوراتی هستند؟ تصوراتِ آقای ملکيان چرا صواب‌اند؟ چه کسی ملاکِ صواب و ناصواب را تعيين می‌کند؟ ثانياً عقلانی‌سازی بيش از حدِ دين، يعنی چه؟ «حد» يعنی چه؟ «عقلانی‌ساختن» يعنی چه؟ ثالثاً تکه‌تکه‌ساختنِ دين چه معنا دارد و مگر می‌شود تفسيری متن را تکه تکه نکند؟ روايتی را بر آيه‌ای و آيه‌ای را بر روايتی و حکم عقلی را بر هر دو ترجيح ندهد؟ قدما که مدام مشغول تکه‌تکه کردن بودند مگر آيا اذعان می‌کردند که در حال تکه‌تکه کردن‌اند؟ مگر بدان خودآگاه بودند؟ هرمنوتيک مدرن می‌گويد در خواندن متن، خواننده آن را تکه‌تکه و گزينش می‌کند؛ تنها بايد بدان خودآگاه باشد. «آخرت‌گرايی» هم معنا ندارد؛ يعنی در اصل صد معنا دارد. آقای ملکيان به چه معنا آن را به کار می‌برد و چرا معنويت‌گرايی مانند او «آخرت‌گرايی» را مذموم می‌داند؟ و تحجر نيز با همين پرسش‌ها روبه‌روست. اين صفت‌ها، هيچ يک در معنای معرفت‌شناسانه به کار نرفته‌اند و آقای ملکيان در اين نوشته درست در پارادايم فکری آقای مطهری انديشيده است.

اگر کسی بشمرد، دست‌کم، چند تقسيم‌بندی با بيست سی قسم در اين نوشته‌ی کوتاه وجود دارد. تقسيم‌گذار محترم البته حق دارد هر طور که دل‌اش می‌خواهد هر چيزی را تقسيم کند. هراس من، باری، از اين است که چنين شيوه‌ سخن گفتن، دانشجويان و طلاب را به توهم فرومی‌اندازد که تقسيم‌گذار، ذهنِ دقيق و تحليلی دارد. اصلاً اين طور نيست. هر فرق‌گذاری و تقسيم‌بندی نشانه‌ی آناليتيک بودن ذهن نيست. نمونه‌ی آقای ملکيان نشان می‌دهد که گاهی اين سبکِ بيانی می‌تواند گواهی برای فارغ بودن بحث از مبانی و مبادی‌ای باشد که در علومِ شناخته‌شده‌ی جديد هزاران بار بر سر آن گفت‌وگو شده، کتاب و مقاله و نيز نقد نوشته شده است.

و به فرجام، سخن آقای ملکيان با يک تمثيل آغاز می‌شود، با تقسيم‌های پياپی دنباله و پايان می‌يابد؛ دريغ از يک استدلال.

June 24, 2006 06:41 AM